ტრანსპორტს აქვს უდიდესი მნიშვნელობა ადამიანის ცხოვრებაში, გადაადგილების, დასვენების, ეკონომიკური, ეკოსისტემებსა  და ადამიანის ჯანმრთელობაზე გავლენის თვალსაზრისით.

ტრანსპორტი  გავლენას ახდენს, კერძოდ:

• ჰაერის ხარისხზე: ავტომობილების გამონაბოლქვი უარყოფითად მოქმედებს ადამიანის ჯანმრთელობასა და ბუნებრივ გარემოზე.

• იწვევს ხმაურსა და ვიბრაციას;

• ემისიებისა და ნახშირორჟანგის (CO2) დიდი რაოდენობით გამოყოფის გამო ზეგავლენას ახდენს კლიმატზე;

• მანქანებისა და მისი ნაწილების ნარჩენები ქმნის პრობლემებს ნაგავსაყრელებზე.

• გადატვირთული საგზაო მოძრაობის გამო წარმოიქნება საცობები, საცობებში დაკარგული დრო ზემოქმედებს საერთო პროდუქტიულობაზე და  იწვევს გარემოს დაბინძურებას.

• საგზაო–სატრანსპორტო ტრავმატიზმი. საგზაო–სატრანსპორტო შემთხვევების შედეგად ყოველწლიურად მსოფლიოში 1.3 მილიონი ადამიანი იღუპება, 50 მილიონზე მეტი კი, სხეულის სხვადასხვა სახის დაზიანებას იღებს და ინვალიდდება.

• ენერგეტიკული უსაფრთხოება: დამოკიდებულება  სხვადასხვა სახის საწვავზე და ბენზინზე აისახება ეროვნულ ენერგეტიკულ  უსაფრთხოებაზე.

• ეკონომიკური ეფექტურობა: ავტოტრანპორტის მოხმარებაზე დახარჯული თანხა ამცირებს კაპიტალს სხვა ინვესტიციებისათვის.

• ვიზუალური  იძულებითი ზემოქმედება: მანქანები, გზები და მანქანების გასაჩერებელი ადგილები ცვლის ქალაქების სილამაზეს და თვითმყოფადობას.

•სივრცითი/გეგმარებითი პრობლემები და  საცხოვრებელი ფართების შემცირება: გზები და მანქანების გასაჩერებლი ადგილები  ქალაქებში საჭიროებს  დიდი რაოდენობით ურბანულ სივრცეს.

თანამედროვე ქალაქებში უნდა მოხდეს ადაპტირება სოციალური და დემოგრაფიული ცვლილებების მიმართ, რომელიც განპირობებულია მოსახლეობის დაბერებითა და იმიგრაციით, ასევე ეკოლოგიური ცვლილებებითა და ამინდის ექსტრემალური მოვლენებით.

ადაპტაციის პროცესი XXI საუკუნის ქალაქებში არ მოიცავს მხოლოდ სატრანსპორტო სისტემების და ინფრასტრუქტურას, არამედ საცხოვრებელ ზონირებასა და სივრცით დაგეგმვას, გამწვანებას და დაცულ ტერიტორიებს, ნაკრძალებს, ასევე მომსახურების გაწევას საზოგადოებრივი ტრანსპორტით, რომელიც  ხელმისაწვდომი უნდა იყოს ყველასათვის, მათ შორის სოციალურად დაუცველი მოსახლეობის, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ადამიანების, ბავშვებისა და განსაკუთრებით მოხუცებისათვის.

ზემოაღნიშნული პრობლემების გადაჭრის მიზნით, გაერთიანებული  ერების ორგანიზაციის (ჯანმო) ევროპის ეკონომიკური კომისიისა (UNECE) და ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის ევროპის რეგიონალური ოფისის  (WHO/Euro)  ერთობლივი ხელმძღვანელობით გარემოს და ჯანმრთელობის დაცვის მე-3 მაღალი დონის მინისტერიალზე  ლონდონში 1999 წლის  16-18 ივნისს,  მიღებულ იქნა ქარტია ტრანსპორტის, გარემოსა და  ჯანმრთელობის შესახებ და დაიგეგმა   შემდეგი ქმედებების განსაზღვისათვის მაღალი დონის პირველი შეხვედრა ტრანსპორტის, გარემოსა და ჯანმრთელობის სექტორების წარმომადგენლებისათვის ჟენევაში 2001 წლის  4 მაისს. 

ტრანსპორტის, გარემოსა და ჯანმრთელობის სექტორების წარმომადგენელთა მე- 2 შეხვედრა გაიმართა 2002 წლის 5 ივლისს ჟენევაში, მე-3 მაღალი დონის  შეხვედრა გაიმართა 2009 წლის  22-23 იანვარს ამსტერდამში, ჰოლანდია,  ხოლო  2014 წლის 14-16 აპრილს   საფრანგეთის დედაქალაქ პარიზში გაიმართა მე-4 მაღალი დონის შეხვედრა.

     ტრანსპორტის, ჯანმრთელობისა და გარემოს დაცვის პან-ევროპული პროგრამა

ტრანსპორტის, ჯანმრთელობისა და გარემოს დაცვის პან-ევროპული პროგრამის ეგიდით გაერთიანებული  ერების ორგანიზაციის ევროპის ეკონომიკური კომისიისა (UNECE) და ჯანმრთელობის მსოფლიო ორგანიზაციის ევროპის რეგიონალური ოფისის  (WHO/Euro)  ერთობლივი ხელმძღვანელობით 2009 წელს ამსტერდამში გამართულ შეხვედრის დროს UNECE  და WHO/Euro-ს წევრმა სახელმწიფოების მინისტრებმა  და მაღალი დონის  სახელმწიფო მოხელეებმა  ტრანსპორტის, ჯანმრთელობისა და გარემოს დაცვის  სექტორებიდან დაადასტურეს რეგიონში მდგრადი და ჯანსაღი ტრანსპორტის უზრუნველყოფის მიმართ თავიანთი პოლიტიკური ვალდებულებები და მიიღეს ამსტერდამის დეკლარაცია (სატრანსპორტო საშუალებების არჩევანი ჯანმრთელობის, გარემოს დაცვისა და კეთილდღეობისათვის, ტრანსპორტიდან ემისიების  და ხმაურის შემცირება), რომელშიც მკაცრად არის განსაზღვრული მისი განხორციელების ხელშემწყობი მექანიზმები.

ამტერდამში საფუძველი ჩაეყარა ესტაფეტის დაწყებას, როგორც ტრანსპორტის, ჯანმრთელობისა და გარემოს პან-ევროპული პროგრამის განხორციელების მექანიზმს 2009-2014 წლებში. ქალაქებში უსაფრთხო და ჯანმრთელობისათვის სასარგებლო ფეხით სიარულისა და ველოსიპედით მგზავრობისათვის უნდა  ხელი შეეწყოს მიუნიციპალიტეტების მიერ საველოსიპედო და საფეხმავლო  არსებული ინფრასტრუქტურის შესწავლა/შეფასებას, გაუმჯობესებას და მოსახლეობის ცნობიერების ამაღლებას ქალაქში მოძრაობის ჯანსაღი წესის დანერგვასთან დაკავშირებით.

ხოლო 2014 წლის 14-16 აპრილს   საფრანგეთის დედაქალაქ პარიზში გაიმართა მე-4 მაღალი დონის შეხვედრა, ტრანსპორტის, ჯანდაცვისა და გარემოს დაცვის პან-ევროპული პროგრამის მინისტერიალი ეგიდით „დინამიურ ქალაქში, მთავარი ადამიანია“. შეხვედრას ესწრებოდა დელეგატები 56 ქვეყნიდან, მიღებულ იქნა პარიზის დეკლარაცია.

პარიზის დეკლარაციაში გათვალისწინებულია პრიორიტეტული მიზნების განხორციელების  გზები და ტრანსპორტის, ჯანდაცვისა და გარემოს დაცვის სექტორების ინტეგრირების აუცილებლობა. ასევე, მინისტერიალის მიზანს ევროპის რეგიონში მდგრადი და უსაფრთხო ტრანსპორტის განვითარების ხელშეწყობისთვის ერთიანი სტრატეგიული მიდგომის ჩამოყალიბება წარმოადგენდა და ის სამი სექტორის, ჯანდაცვის, გარემოსა და ტრანსპორტის სფეროების ინტეგრაციას ითვალისწინებს.  მინისტერიალის მონაწილეებმა ასევე განიხილეს „მწვანე“ ტრანსპორტის განვითარების შესაძლებლობები, რაც ნაკლებ ზიანს აყენებს გარემოს და შესაბამისად, ადამიანის ჯანმრთელობას. მინისტერიალი გაიმართა ტრანსპორტის, ჯანდაცვისა და გარემოს დაცვის პანევროპული პროგრამის (THE PEP), საფრანგეთის მთავრობის, გაეროს ევროპის ეკონომიკური კომისიისა (UNECE) და მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის ევროპის რეგიონული ოფისის ორგანიზებით.

პანევროპული პროგრამის საორგანიზაციო კომიტეტის მიერ  განისაზღვრა გრძელვადიანი კონცეპტუალური ხედვა „PEP 2020“ როგორც "მწვანე და ჯანსაღი მობილურობა და სატრანსპორტო მდგრადი განვითარება ყველასათვის", რომლის საბოლოო მიზანია პარტნიორობა და ხელშეწყობა ინტეგრირებული პოლიტიკის განხორციელებლად   ტრანსპორტის, ჯანმრთელობისა და გარემოს დაცვის სექტორებს შორის, ერთობლივი  და თანაბარი ძალისხმებვით  „მწვანე“ და ჯანსაღი  ტრანსპორტისა და მობილობისათვის. 

ახალიგლობალური „მწვანე“შეთანხმება

2008 წლის უკანასკნელმა ფინანსურმა კრიზისმა, რომელმაც საგრძნობლად შეასუსტა ბევრი დიდი ქვეყნის ეკონომიკა დააფიქრა მსოფლიო საზოგადოება, რომ განვითარება უნდა იყოს უფრო მდგრადი. 2009 წელს გაეროს მიერ გამოცხადდა ახალი გლობალური „მწვანე“ შეთანხმების „Global Green New Deal“ (GGND) კონცეფცია, რომელიც ორიენტირებულია სამ ფართო ამოცანაზე:

• შეიტანოს წვლილი მსოფლიო ეკონომიკის აღდგენის, სამუშაო ადგილების შექმნისა და დაუცველი ჯგუფების სოციალური დაცვის საკითხებში;

• ხელი შეუწყოს ინკლუზიურ და მდგრად ზრდას, ასევე ათასწლეულის განვითარების მიზნების მიღწევას, განსაკუთრებით კი უკიდურესი სიღარიბის დაძლევას 2015 წლისთვის;

• გარდა ამისა, შეამციროს ნახშირბადზე დამოკიდებულება და ეკოსისტემის  დეგრადაცია, რაც მსოფლიო ეკონომიკის მდგრადობის მთავარ რისკებს წარმოადგენს.

მრავალი სპეციალისტის აზრით, მწვანე ეკონომიკა ექვს მთავარ სექტორს მოიცავს:

1. განახლებადი ენერგია (მზის, ქარის, გეოთერმული, საზღვაო, მათ შორის ტალღების, ბიოგაზის და სითბური უჯრედების ენერგია);

2. მწვანე შენობები (ენერგიის მწვანე მოდიფიკატორები, მწვანე პროდუქტები და მასალები);

3.სუფთა ტრანსპორტი (ალტერნატიული საწვავი, საზოგადოებრივი ტრანსპორტი, ჰიბრიდული და ელექტრო სატრანსპორტო საშუალებები);

4. წყლის მართვა (წყლის და წვიმის გამწმენდი სისტემები, შიდა წყლის ლანდშაფტი, წყლის გამოყენება);

5. ნარჩენების მართვა (უტილიზაცია,  მუნიციპალური ნარჩენი მასალების გამოყენება, ნიადაგის ნაყოფიერების გაუმჯობესება, გაწმენდა);

6. მიწის მართვა (ორგანული სოფლის მეურნეობა, ურბანული ტყეები და პარკები, ტყეების განაშენიანება).

ახალი გლობალური შეთანხმება, რეკომენდაციას უწევს მთავრობებს მოახდინონ ეკონომიკის ტრანსფორმაცია  „მწვანე“ეკონომიკისკენ, გამოიყენონ პოლიტიკური და ეკონომოკური ინსტრუმენტები, რასაც უპირველეს ყოვლისა, უზრუნველყოფს განახლებად ენერგიაზე გადასვლას, მდგრადი სატრანსპორტო საშუალებების გაზრდასა და გარემოსდაცვითი ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებას.

     ტრანპორტით ჰაერის დაბინძურების გავლენა ადამიანის ჯანმრთელობაზე 

საქართველოში ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურების ძირითადი წყარო სატრანსპორტო საშუალებების გამონაბოლქვია. ატმოსფერული ჰაერი ძირითადად ბინძურდება ნახშირჟანგით, ნახშირწყალბადებით, აზოტის  ჟანგეულებით, გოგირდის  ორჟანგით, ჭვარტლით, ბენზ(ა)პირენით, ჰაერში შეწონილი წვრილდისპერსიული მყარი ნაწილაკებით(PM10 , PM2,5 ) და ა.შ. დამაბინძურებელი ნივთიერებები, რომლებიც გამონაბოლქვ აირთან ერთად ხვდება ატმოსფეროში, რეალურ საფრთხეს უქმნის მოსახლეობის  ჯანმრთელობას და პირდაპირ კავშირშია მოსახლეობის ჯანმრთელობის გაუარესების ზრდის ტენდენციასთან. ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურება წარმოადგენს ავადობის, ინვალიდობისა და სიკვდილიანობის პოტენციურ რისკ ფაქტორს. დაავადებების სპექტრი საკმაოდ ფართოა და ძირითადად დამოკიდებულია ჰაერში დამბინძურებლების სახეობაზე, კონცენტრაციაზე, ექსპოზიციის ხანგრძლივობასა და ორგანიზმის მდგომარეობაზე. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მისი ზემოქმედება შედარებით მაღალი რისკის ჯგუფის მოსახლეობაზე - ბავშვებსა და ორსულ ქალებზე.

მოსახლეობის ჯანმრთელობის, ეკოსისტემებისა და მატერიალური ფასეულობების მდგომარეობაზე ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურების უარყოფითი ზემოქმედება დაკავშირებულია სოციალურ-ეკონომიკურ ხარჯებთანაც, კერძოდ, ავადობისა და სიკვლდიანობის ზრდა, მკურნალობისა და პროფილაქტიკური მედიცინის ხარჯების ზრდა, შრომისუნარიანი ზრდასრული მოსახლეობის ავადმყოფობის ხარჯზე სამუშაო დღეების დაკარგვა და შესაბამისად, ეკონომიკური ზარალის მიღება, ეკოსისტემების განადგურება, მოსავლიანობის შემცირება, შენობების და ისტორიული ძეგლების დაზიანება, ტურისტული ადგილების ესთეტიკური ღირებულების გაუარესება და  ა.შ.

ჯანმო-ს მონაცემების მიხედვით, ჰაერის დაბინძურება წარმოადგენს 2 მილიონი ადამიანის ნაადრევი სიკვდილის მიზეზს ყოველწლიურად მსოფლიოს მასშტაბით. მტვრის ნაწილაკების მუდმივი ზემოქმედება აძლიერებს გულ-სისხლძარღვთა და რესპირატორული დაავადებების, ასევე, ალერგიებისა და  ფილტვის კიბოს განვითარების რისკს და გლობალურად ქვემო სასუნთქი გზების ინფექციები სიკვდილიანობის[1]  მესამე მიზეზია და  იწვევს 3,2 მილიონი ადამიანის (10,6%) სიკვდილს, ხოლო  სიკვდილიანობის პირველი მიზეზია დაბალი შემოსავლის მქონე ქვეყნებისათვის.

ასევე,  ფილტვის ქრონიკული ობსტრუქციული  დაავადებები  გლობალურად სიკვდილიანობის მე-4 მიზეზია და იწვევს 3 მილიონი (6,7%)  ადამიანის სიკვდილს.

ჯანმო-ს მონაცემების თანახმად ადამიანის ორგანიზმზე დაბინძურებული ატმოსფერული ჰაერის ზეგავლენა მრავალკომპონენტიანი პროცესია[2], რაც  განაპირობებს ადამიანის ორგანიზმში ერთდროულად რამდენიმე ნივთიერების მოხვედრას. ატმოსფერულ ჰაერში გავრცელებული დამაბინძურებლების მოკლევადიანი  და გრძელვადიანი ზემოქმედება განაპირობებს  ჯანმრთელობის ეფექტებს.

ეპიდემიოლოგიური კვლევები საქართველოში, რომელიც დაადასტურებს ატმოსფერული ჰაერის დაბინძურებასა და ადამიანის ჯანმრთელობის მდგომარეობის ცვლილებებს შორის უშუალო მიზეზ-შედეგობრივი კავშირებს, ასევე შეაფასებს არსებულ რისკებს ფინანსური რესურსების ნაკლებობის გამო ბოლო წლებში არ ჩატარებულა.

გასატარებელი ზომები, რომლებიც ამცირებს დაბინძურებული ჰაერის ზემოქმედებას ადამიანის ჯანმრთელობაზე ემყარება[3] ნორმატიულ-საკანონმდებლო რეგულირებას (უფრო მკაცრი კანონები, ჰაერის ხარისხობრივი  მაჩვენებლების ნორმება, ემისიების შემცირება), სტრუქტურულ ცვლილებებს ( მოხმარებული ენერგიის შემცირება, გამოყენებული საწვავის შემცირება, გადადგილების რეჟიმების და სატრანსპორტო საშუალებების შეცვლა, მიწათსარგებლობის დაგეგმვა), ასევე  ქცევითი ცვლილებები ინდივიდუალურ დონეზე , რაც გამოიხატება ეკოლოგიურად სუფთა  სატრანსპორტო საშუალებებით გადადგილებაში.

აღსანიშნავია, რომ ბავშვები განსაკუთრებით მოწყვლადნი არიან გარემოს რისკების, განსაკუთრებით ჰაერის დაბინძურების მიმართ რამდენიმე ფაქტორის გამო: ბავშვის ორგანიზმი მზარდია. სხეულის მასის პროპორციის გათვალისწინებით იგი სუნთქავს მეტ ჰაერს, მოიხმარს მეტ საკვებს და წყალს ვიდრე მოზრდილი; ბავშვის ორგანიზმის  განვითარების გარკვეულ ეტაპებზე გარემოს რისკ-ფაქტორებმა და დაბინძურებულმა ჰაერმა მოსალოდნელია შეუქცევადი დაზიანება გამოიწვიოს; შესაბამისად, ბავშვებში მოზრდილებთან შედარებით მაღალია გარემოს ზემოქმედებით განპირობებული, ჰაერის დაბინძურებასთან ასოცირებული დაავადებების ავადობის ტვირთი და სიკვდილიანობა.

სამედიცინო სტატისტიკის მონაცემების[4] მიხედვით, საქართველოში 2000-2012წწ ადგილი აქვს ქვეყნის მოსახლეობაში  სუნთქვის ორგანოების დაავადებების მაჩვენებლების ზრდას.